روزنامه‌نگاری در افغانستان پس از دو سال اذیت و آزار توسط طالبان، هنوز در حال مقاومت است
در دومین سالگرد تسخیر کابل، پایتخت افغانستان، به دست طالبان، گزارش‌گران بدون مرز با روزنامه‌نگارانی گفتگو کرده است که چه در داخل و چه از خارج از افغانستان با وجود سرکوب شدید اما حکومت طالبان مشغول مبارزه برای زنده نگه داشتن روزنامه‌نگاری در افغانستان هستند.
زن روزنامه‌نگاری که هنوز هم برای شبکه‌ای تلویزیونی در کابل کار می‌کند و به دلایلی موجه نمی‌خواهد هویتش فاش شود، با لحنی تلخ گفت: «اوضاع هر روز بدتر می‌شود … من چون زن هستم هیچ وقت اجازه نمی‌یابم برای پوشش مراسم‌های مختلف بروم.»
او با اشاره به اینکه هر وقتی می‌خواهد جلوی دوربین ظاهر شود باید ماسک به صورت بزند ادامه داد: «بعنوان زنی روزنامه‌نگار من باید درباره هر کاری که می‌خواهم انجام دهم دو بار فکر کنم. زنان روزنامه‌نگار نمی‌توانند در برنامه‌های بحث و مناظره با مردان شرکت کنند یا حتی از آنها پرسشی مطرح کنند. به این دلیل بسیاری از زنان روزنامه‌نگار مجبور به ترک مشاغل خود شدند. بسیاری ترجیح داده اند اتاق خبر را ترک کرده و در خانه بمانند تا آنکه بخواهند احساس کنند پشت میز کار خود زندانی شده‌اند.»
از ۱۵ اگست ۲۰۲۱، بیش از ۸۰ درصد زنان روزنامه‌نگار افغان مجبور به ترک شغل خود شده‌اند. و از حدود ۱۲ هزار روزنامه‌نگار مرد و زنی که در سال ۲۰۲۱ در افغانستان فعال بودند، بیش از دو سوم آنها این حرفه را ترک کرده‌اند. رسانه‌ها در دو سال گذشته نابود شده‌اند. در تازه‌ترین مورد در اوایل ماه اگست مقامات محلی در ولایت ننگرهار ساختمان رادیو و تلویزیون «همیشه بهار» را با استناد به قوانین شریعت تعطیل کردند و از همین رو ایستگاه رادیویی «نن» را هم از فعالیت باز داشتند چرا که مقر این رادیو هم در همان ساختمان بود و از فناوری آنها برای پخش برنامه‌های خود استفاده می‌کرد، و در کارهای رادیو جوانان نیز اختلال ایجاد شد چون این رادیو هم ارسال‌کننده محلی خود را در همین ساختمان جا داده بود. به گفتۀ انجمن روزنامه‌نگاران مستقل افغانستان بیش از نیمی از ۵۴۷ رسانه‌ای که در سال ۲۰۲۱ ثبت شده بودند تاکنون ناپدید شده‌اند. از ۱۵۰ شبکه تلویزیونی کمتر از ۷۰ شبکه باقی مانده‌اند. از ۳۰۷ ایستگاه رادیویی تنها ۱۷۰ رادیو به کار خود ادامه می‌دهند. تعداد آژانس‌های خبری هم از ۳۱ به ۱۸ رسیده است.
ظریف کریمی، مسوول نهاد نی-حمایت کنندۀ رسانه های آزاد افغانستان گفت: «بیشترین رسانه هایی که در سراسر کشور آسیب دیده‌اند رسانه‌های محلی هستند. اگر اوضاع به همین روالی که هست ادامه یابد بسیاری از رسانه‌های دیگر نیز به زودی مجبور به تعطیلی خواهند شد. در نتیجه روزنامه‌نگاران افغانستان امروز با یک بحران هویتی دست و پنجه نرم می‌کنند.»
«این آمار و ارقام به خودی خود میزان تخریب رسانه‌های کشور به دست طالبان را نشان می‌دهد و برای همه آزار دهنده است اما این آمار مشمول مقاومت مثال‌زدنی آن روزنامه‌نگاران افغان نمی شود که در داخل و خارج از کشورشان هر روز مبارزه می‌کنند تا شعله آزادی رسانه‌ها را زنده نگه دارند. گزارش‌گران بدون مرز کنار آنها ایستاده است و برای شکل دهی خبرنگاری مستقل و آزاد از هرگونه کمک اضطراری و همیاری به آنان دریغ نخواهد کرد.
«روزنامه‌نگاران وحشت‌زده، سرکوب‌شده و ناامید هستند»
چالش‌های پیش روی روزنامه‌نگاران برای انجام کارشان خیلی جدی و بزرگ هستند. یک روزنامه‌نگار تلویزیونی مقیم کابل که او هم خواست هویتش مخفی بماند، گفت: «در نتیجه بازداشت‌ها و اذیت و آزاری که همه ما قربانی آن بوده‌ایم، روزنامه‌نگاران اکنون وحشت‌زده، سرکوب‌شده و ناامید هستند و از همین رو به خودسانسوری روی آورده‌اند.»
او ادامه داد: «آنهایی که منصفانه و مبتنی بر حقیقت گزارش می‌دادند اکنون زندانی، مجبور به ترک کار خود یا مجبور به ترک کشور شده‌اند. وظیفه اصلی مقامات فعلی سانسور است. طالبان هیچ مخالفتی را با سیاست‌های خود تحمل نمی‌کند. هیچ کس اینجا از ما حمایت نمی‌کند. ما می‌دانیم که خود باید با این وضعیت مقابله کنیم.»
دبیران و سردبیران رسانه‌هایی که می‌خواهند به انتشار در افغانستان ادامه دهند نیز کاملا از این وضعیت آگاه هستند. اگر بخواهند به کار خود ادامه دهند باید، در میان موارد دیگر، از توصیه ی «۱۱ ماده یی روزنامه‌نگاری» که در سپتامبر ۲۰۲۱ از سوی مقامات به آنان داده شده پیروی کنند، آنچه که همانطور که گزارش‌گران بدون مرز هم در همان زمان ارزیابی کرد، راه را برای اذیت و آزار روزنامه‌نگاران هموار می‌کند، و بسیاری دیگر از قواعدی که کار روزنامه‌نگاری را محدود می‌کنند هم پس از آن اجرایی شدند. در همین حین، روزنامه‌نگاران تقریبا از هر قانونی که از آنان محافظت کند بی‌بهره هستند.
مسرور لطفی، از اعضای هیات مدیره اتحادیه ملی روزنامه‌نگاران افغان گفت: «در غیبت این قوانین محافظتی، مشکلات حقوقی رسانه‌ها هر روز بیش از دیروز شده است و اگر این وضعیت ادامه یابد، آن مشکلات بیشتر و وخیم‌تر هم می‌شوند.»
تبعید، مصیبتی جدید
بسیاری از روزنامه‌نگاران که از زمان قدرت گرفتن طالبان در ۱۵ اگست۲۰۲۱ با اذیت و آزار مداوم اصحاب رسانه در افغانستان مواجه بودند مجبور به استعفا و ترک کار خود شدند تا به خارج کشور فرار کنند.
ذکی دریابی، موسس اطلاعات روز، مجله تحقیقاتی آنلاین که اولین‌بار در سال ۲۰۱۲ به صورت چاپی منتشر شد، گفت: «ما می‌خواستیم به کار خود ادامه دهیم اما خیلی زود مشخص شد که این کار بیش از حد خطرناک است و حتی برخی از همکاران ما به دست طالبان شکنجه شدند.» آقای دریابی در نهایت مجبور شد در اکتبر ۲۰۲۱، دو ماه پس از قدرت‌گیری طالبان، از کابل فرار کند.
پیش از ترک کشور، برادر کوچک‌تر او و خبرنگار اطلاعات روز، تقی دریابی، و نعمت‌الله نقدی، فیلم‌بردار این رسانه هنگام پوشش یکی از اعتراضات زنان توسط پلیس طالبان بازداشت شده و مورد ضرب و شتم قرار گرفتند. پس از بازداشت آنها، خود آقای ذکی دریابی نیز احضاریه‌ای برای حضور در دفتر پلیس دریافت کرد ولی از ترس بازداشت، تصمیم گرفت نرود. او و سایر کارمندان رسانه سپس تصمیم گرفتند به سرعت کشور را ترک کنند.
اما برای آنها مصیبت دیگری آغاز شد، پناه بردن به پاکستان، ترکیه، آلبانی، اسپانیا و …. برای روزنامه‌نگاران اطلاعات روز و بسیاری دیگر از روزنامه‌نگاران افغان که توانسته‌اند از کشور خارج شوند راه تبعید راهی پر پیچ و خم و سرشار از موانع است.
۴۲۰ اقدام حمایتی از ۱۵ اگست ۲۰۲۱ بدینسو
در ۲۰۲۲ میز همیاری سازمان جهانی گزارش‌گران بدون مرز از ویزای ۸۶ روزنامه‌نگار افغان حمایت کرد که خواهان پناه‌جویی در کشور سوم بودند. از ژانویه ۲۰۲۳، این سازمان ۸۹ درخواست دیگر از این دسته را حمایت کرده است. حمایت از درخواست‌های پناه‌جویی سیاسی نیز ادامه دارد و در سال ۲۰۲۲ به ۳۶ کارمند رسانه و ۱۵ نفر دیگر از آغاز سال ۲۰۲۳ کمک شده است.
گزارش‌گران بدون مرز به منظور حمایت از روزنامه‌نگاران افغان در معرض خطر، همیاری مالی هم ارائه می‌دهد تا بتوانند از پس مخارج فوری خود برآیند، بویژه برای افرادی که به تازگی در کشور سوم ساکن شده‌اند. پس از توزیع بیش از صد وام در سال ۲۰۲۲، در هفت ماه آغازین ۲۰۲۳ هم ۷۹ وام دیگر در بین متقاضیان توزیع شد.
نسل جدید
ذکی دریابی نهایتا توانست در ایالات متحده بخشی از تیم خود را که در سراسر دنیا پخش شده بودند جمع کند تا بتواند دوباره روزنامه خود را منتشر کند و روزنامه آنلاین جدیدی به نام کابل نو (KabulNow) نیز به راه انداخت. این دو رسانه اکنون ده کارمند در ایالت مریلند آمریکا دارند و ۳۰ روزنامه‌نگار دیگر که از داخل افغانستان با آنها کار می‌کنند.
دریابی گفت: «نکته خیلی جالب ماجرا اینجاست که خواننده‌های آنلاین ما طی دو سال گذشته افزایش چشم‌گیری داشته و مناطقی که پوشش می‌دهیم هم گسترده‌تر از همیشه است. در این دوره حضور ما در رسانه‌های اجتماعی هم خیلی افزایش یافته است.»
این پدیده‌ای است که طالبان قطعا آن را پیش‌بینی نمی‌کرد، بویژه ظهور نسلی جدید از افغان‌هایی که به اینترنت دسترسی دارند و طی دو دهه گذشته به دیدن و خواندن رسانه‌های متنوع عادت کرده‌اند و نمی‌خواهند به طالبان اجازه دهند به آنها دیکته کند چه ببینند، چه فکر کنند و چگونه ارتباط بگیرند.
«ارائه حقیقت»
زهرا نادر، روزنامه‌نگاری افغان تبار که مقیم کانادا است گفت: «طالبان می‌خواست زنان را از جامعه، و به ویژه از رسانه‌ها، حذف کند. اما ما نمی‌توانستیم اجازه دهیم چنین خواستی محقق شود. این تصمیمی بود که واقعا از صمیم قلب خود گرفتیم. ما باید جهانیان را همواره از آنچه در کشور ما اتفاق می‌افتد آگاه نگه داریم.»
ماه جاری مصادف با اولین سالگرد تاسیس نشریه زن تایمز است، رسانه‌ای که خانم نادر به راه انداخت. او گفت: «زن به زبان دری به معنای خانم است. وقتی شاهد بازگشت طالبان به قدرت بودم به خود گفتم در کنار چند روزنامه‌نگار زن دیگر، این وظیفه ماست که هر چه سرمان آمد به کار خود ادامه دهیم. این وظیفه ما بود که بلند و آشکار بگوییم هنوز هستیم تا حقیقت را ارائه دهیم، تا نشان دهیم زن بودن تحت حکومت طالبان واقعا به چه معنی است.»
زن تایمز اکنون یک سال پس از تاسیس حدود ۱۵ کارمند دارد، مقر سردبیری آن در خارج از افغانستان است و ۵ خبرنگار زن در داخل کشور دارد، این خبرنگاران هم در ولایات مختلف زندگی و به صورت تمام وقت برای وبسایت کار می‌کنند.
خانم نادر گفت: «البته که سخت‌ترین مانع پیش رو این است که امنیت خبرنگاران خود را حفظ کنیم. آنها یکدیگر را نمی‌شناسند که به نوبه خود وقتی کار به ایجاد محیطی دوستانه می‌رسد امری دشوار است. آنها اکنون با نام‌های مستعار می‌نویسند اما بی‌صبرانه مشتاق روزی هستم که بتوانیم هویت واقعی آنها را آشکارا بیان کنیم. نهایتا نیز ما واسطه‌هایی تعبیه کرده‌ایم برای مواقعی که می‌خواهیم از مقامات و رهبران طالبان سوال بپرسیم که البته آنها را در معرض خطر زیادی قرار می‌دهد.»
کابوسی برای طالبان
سه ماه پیش زن تایمز بخشی در سایت دری خود به راه انداخت که در آن از روزنامه‌نگاران و شهروندان معمولی می‌خواهد داستان‌ها یا موضوعاتی را برای روزنامه‌نگاری تحقیقی در مناطق تحت پوشش این رسانه پیشنهاد دهند. گروه سردبیری سپس موضوع‌های پیشنهادی را ارزیابی و اطلاعات را تایید می‌کند و بعد تصمیم می‌گیرد چگونه به این موضوع بپردازد و خطرات احتمالی همراه با آن را نیز ارزیابی می‌کند.
خانم نادر گفت: «این ایده از آنجا به ذهن ما رسید که زنان روزنامه‌نگار بسیاری را می‌دیدیم که با ما در ارتباط بودند ولی در خانه خود زندانی شده‌اند. ما این ابزار را فرصتی آموزشی هم تلقی می‌کنیم تا ظرفیت‌های این روزنامه‌نگاران را بهبود داده و بحث و مناظره عمومی را ترویج کنیم. یکی از چالش‌های پیش روی ما اکنون این است که باید گزارش‌گری اجتماعی را تقویت کنیم. ما در صدد ایجاد گونه‌ای جدید از روزنامه‌نگاری هستیم.»
با انجام این کار زن تایمز به بدترین «کابوس» طالبان مبدل شده است. رسانه‌ای که تقریبا از هیچ چیز زاده شد، رسانه‌ای شکل گرفته از مقاومت چند زن افغان که نخواستند افکارشان به آنها دیکته شود و خواستند به جهان بگویند چه اتفاقی واقعا در حال وقوع است … زنانی که علی‌رغم دو سال سرکوب موفق شدند روزنامه‌نگاری را به کارآمدترین سلاح علیه سانسور و کهنه‌اندیشی مبدل کنند.
