رده‌بندی جهانی آزادی رسانه‌ها ۲۰۲۳ تهدید روزنامه‌نگاری با صنعت تولید محتوای نادرست
بیست و یکمین ویرایش رده‌بندی جهانی آزادی رسانه‌ها که سالانه بدست گزارش‌گران بدون مرز تهیه می‌شود، به تغییرات شدید و گاهی افراطی مرتبط با تحولات سیاسی، اجتماعی و فناوری پرداخته است.
بنا به ویرایش ۲۰۲۳ رده‌بندی جهانی آزادی رسانه‌ها که چگونگی روزنامه‌نگاری را در ۱۸۰ کشور و قلمرو‌های سرزمینی جهان ارزیابی می‌کند و در روز جهانی آزادی رسانه (۳ مه) منتشر می‌شود، اوضاع در ۳۱ کشور «خیلی بد»، در ۴۲ کشور «بد»، در ۵۵ کشور «مشکل‌دار» و در ۵۲ کشور «خوب» یا «نسبتا خوب» است. به عبارت دیگر از هر ده کشور اوضاع روزنامه‌نگاری در هفت کشور بد است و فقط در سه کشور رضایتمند است.
نروژ برای هفتمین سال متوالی در مقام اول قرار گرفت، اما ایرلند که کشوری غیر نوردیک است در اتفاقی بی‌سابقه در مقام دوم قرار گرفت (چهار رتبه صعود) و پیشتاز دانمارک شد (یک رتبه نزول به مقام سوم). هلند (۶ام) ۲۲ رتبه صعود کرد و از جایگاه خود در ۲۰۲۱ فاصله گرفت پیش از آنکه پیتر آر دوریز (Peter R. de Vries) خبرنگار حوادث به قتل رسید.
تغییراتی هم در قعر رده‌بندی اتفاق افتاده است. سه کشور انتهای فهرست انحصارا کشورهایی آسیایی هستند. ویتنام (۱۷۸ام) که تقریبا تعقیب قضایی خبرنگاران و مفسران مستقل را تکمیل کرد، چین (۴ رتبه نزول به جایگاه ۱۷۹ام) بزرگ‌ترین زندان روزنامه‌نگاران در دنیا و یکی از بزرگ‌ترین صادرکنندگان پروپاگاندا، و کره شمالی (۱۸۰ام) که جای هیچ تعجبی ندارد.
«رده‌بندی جهانی آزادی رسانه‌ها حاکی از نوسانات چشمگیر اوضاع با صعود و نزول‌هایی جدی و تغییراتی بی‌سابقه است، مانند برزیل که ۱۸ رتبه صعود داشت و سنگال که ۳۱ رتبه سقوط کرد. این عدم ثبات نتیجه خصومت‌ورزی روزافزون برخی مقامات در بسیاری کشورها و افزایش دشمنی با روزنامه‌نگاران در رسانه‌های اجتماعی و دنیای واقعی است. این وضعیت همچنین ناشی از رشد صنعت تولید محتوای نادرست است که ضد اطلاعات را تولید و توزیع می‌کند و ابزارهایی برای تولید آن ارائه می‌دهد.»
تاثیرات صنعت تولید محتوای نادرست
رده‌بندی ۲۰۲۳ تاثیرات سریع محتوای نادرست تولید شده در فضای آنلاین را بر آزادی رسانه‌ها نشان می‌دهد. در ۱۱۸ کشور (دو سوم ۱۸۰ کشوری که در رده‌بندی ارزیابی می‌شوند) بیشتر پاسخ‌دهندگان به نظرسنجی گزارش دادند کنشگران سیاسی در کشورهای‌شان به گونه‌ای نظام‌مند در پخش گسترده ضد اطلاعات و کارزارهای پروپاگاندا دخیل هستند. این گونه است که تفاومت میان راست و دروغ، واقعی و ساختگی، واقعیت و جعلیات مخدوش می‌شود و حق دسترسی به اطلاعات به مخاطره می‌افتد. امکان بی سابقه دستکاری محتوا مورد استفاده قرار می‌گیرد تا روزنامه‌نگاری با کیفیت و در کل خود روزنامه‌نگاری را تضعیف کند.
توسعه چشمگیر هوش مصنوعی باعث تشدید بحران و آشوب در دنیای رسانه شده است که پیشتر هم با ابداع نسخه دوم وب تضعیف شده بود. در همین حال، ایلان ماسک، مالک توییتر حامی رویکردی دلبخواهی و پرداختی برای نشر و کسب اطلاعات است که نشان می‌دهد این ابزار می‌توانند چه خطری برای روزنامه‌نگاری باشند.
صنعت ضد اطلاعات محتوای دستکاری شده را در مقیاس گسترده پخش می‌کند، همانطور که در تحقیقات کنسرسیوم داستان‌های ممنوعه (Forbidden Stories) هم دیده شد، پروژه‌ای که گزارش‌گران بدون مرز از بنیان‌گذاران آن است. و اکنون هوش مصنوعی با استفاده از محتوای پیشتر تولید شده ترکیبی جدید را تحویل مخاطب می‌دهد که اصول ریزبینی و مورد اعتماد بودن را نادیده می‌گیرد.
پنجمین نسخه نرم‌افزار میدجورنی (Midjourney) برنامه‌ای با هوش مصنوعی که وقتی از آن به صورت نوشتاری خواسته می‌شود تصاویری با کیفیت بالا تولید می‌کند، در رسانه‌های اجتماعی به گونه‌ای روزافزون مورد استفاده قرار گرفته تا احتمالا «تصاویر» جعلی غیر قابل تشخیصی در این شبکه‌ها منتشر شود، مانند عکس خیلی واقعی و باورپذیری از دونالد ترامپ که توسط افسران پلیس دستگیر شده است یا عکس دیگری از جولیان آسانژ که جلیقه سفید دیوانگان به تن دارد و به کما رفته است و در فضای مجازی خیلی فراگیر شد.
جنگ پروپاگاندا
اوضاع برای افزایش پروپاگاندای تولید روسیه (۱۶۴ام) مناسب بوده است، کشوری که در رده‌بندی ۲۰۲۳ نه ردیف سقوط کرد. در زمانی بی‌سابقه مسکو توانست زرادخانه جدیدی از رسانه‌ها بسازد که وقف پخش پیام کرملین در مناطق اشغالی جنوب اوکراین هستند و در همین حال سخت‌تر از همیشه به سرکوب آخرین بازمانده‌های رسانه‌های مستقل در روسیه دست برد و آنها را از فعالیت ممنوع، برنامه‌های‌شان را مسدود، و خبرنگاران‌شان را «ماموران خارجی» توصیف کرد. جرایم جنگی روسیه در اوکراین (۷۹ام) باعث شد این کشور یکی از پایین‌ترین امتیازات رده‌بندی را در زمینه امنیت کسب کند.
صعودها و سقوط‌ها
ایالات متحده (۴۵ام) سه رتبه سقوط کرده است. علی رغم حسن نیت دولت بایدن، پاسخ‌دهندگان نظرسنجی رده‌بندی از ایالات متحده درباره دورنمای روزنامه‌نگاری دیدی منفی داشتند (بویژه درباره چارچوب قانونی در سطح محلی و خشونت گسترده در کشور). قتل دو روزنامه‌نگار، جف جرمن (Jeff German) از نشریه لاس وگاس ریویو ژورنال (Las Vegas Review Journal) در سپتامبر ۲۰۲۲ و دیلان لیونز (Dylan Lyons) از شبکه اسپکتروم نیوز ۱۳ (Spectrum News 13) در فوریه ۲۰۲۳، تاثیری منفی بر رده‌بندی این کشور داشت. برزیل (۹۲ام) در نتیجه خروج ژائیر بولسونارو (Jair Bolsonaro) از قدرت، ۱۸ رتبه صعود داشت، رییس‌جمهوری که که دوران حکومتش سرشار از خصومت‌ورزی شدید علیه روزنامه‌نگاران بود و انتخاب لولا داسیلوا (Lula da Silva) به ریاست جمهوری منادی تغییر و بهبود این عرصه بود. در آسیا، تغییرات دولت‌ها همچنین باعث بهبود دورنمای رسانه شد و دلیل اصلی صعودهایی چشمگیر در رده‌بندی است، مانند استرالیا (۱۲ ردیف صعود به ۲۷ام) و مالزی (۴۰ ردیف صعود به ۷۳ام).
اوضاع در سه کشور از «مشکل‌دار» به «خیلی بد» رسیده است: تاجیکستان (یک رتبه نزول به ۱۵۳ام)، هند (۱۱ رتبه نزول به ۱۶۱ام)، و ترکیه (۱۶ رتبه نزول به ۱۶۵ام). در هند تصرف رسانه‌ها بدست اشراف نزدیک به نخست‌وزیر مودی کثرت‌گرایی و تنوع رسانه‌ها را به مخاطره انداخته است و در همین حال در ترکیه دولت اردوغان در دوران منتهی به انتخابات که برای ۱۴ مه برنامه‌ریزی شده، تعقیب قضایی روزنامه‌نگاران را افزایش داده است. در ایران (۱۷۷ام) سرکوب شدید اعتراضات به مرگ دانشجویی به نام مهسا امینی در بازداشت پلیس اتفاق افتاد که باعث شد این کشور در زمینه اجتماعی و قضایی امتیاز کمتری از پیش کسب کند.
برخی از بدترین سقوط‌های رده‌بندی ۲۰۲۳ در آفریقا اتفاق افتادند. سنگال (۱۰۴ام) که تاکنون الگویی مناسب در منطقه بود ۳۱ رتبه سقوط کرده است که بیش از همه به دلیل ایراد اتهامات کیفری علیه دو روزنامه‌نگار به نام‌های پاپه اله نیانگ (Pape Alé Niang) و پاپه اندیایه (Pape Ndiaye) و همینطور به دلیل افت شدید امنیت برای کارمندان رسانه بود. در مغرب، تونس (۱۲۱ام) ۲۷ رتبه سقوط کرده است که نتیجه اقتدارگرایی روزافزون رییس‌جمهور قیس سعید و عدم توانایی او برای تحمل رسانه‌های منتقد بود. در آمریکای لاتین، پرو (۱۱۰ام) با ۳۳ رتبه سقوط مواجه شد چرا که روزنامه‌نگاران آن هزینه سنگینی برای بی ثباتی سیاسی ادامه‌دار کشور می‌پردازند و به دلیل نزدیکی با سیاست‌مداران برجسته قربانی اذیت و آزار، حمله و بدنام کردن می‌شوند. سقوط هائیتی (۲۹ رتبه سقوط به ۹۹ام) هم بیش از هر چیز به دلیل افت ادامه‌دار اوضاع ایمنی و امنیت در این کشور است.
برخی از بدترین سقوط‌های رده‌بندی ۲۰۲۳ در آفریقا اتفاق افتادند. سنگال (۱۰۴ام) که تاکنون الگویی مناسب در منطقه بود ۳۱ رتبه سقوط کرده است که بیش از همه به دلیل ایراد اتهامات کیفری علیه دو روزنامه‌نگار به نام‌های پاپه اله نیانگ (Pape Alé Niang) و پاپه اندیایه (Pape Ndiaye) و همینطور به دلیل افت شدید امنیت برای کارمندان رسانه بود. در مغرب، تونس (۱۲۱ام) ۲۷ رتبه سقوط کرده است که نتیجه اقتدارگرایی روزافزون رییس‌جمهور قیس سعید و عدم توانایی او برای تحمل رسانه‌های منتقد بود. در آمریکای لاتین، پرو (۱۱۰ام) با ۳۳ رتبه سقوط مواجه شد چرا که روزنامه‌نگاران آن هزینه سنگینی برای بی ثباتی سیاسی ادامه‌دار کشور می‌پردازند و به دلیل نزدیکی با سیاست‌مداران برجسته قربانی اذیت و آزار، حمله و بدنام کردن می‌شوند. سقوط هائیتی (۲۹ رتبه سقوط به ۹۹ام) هم بیش از هر چیز به دلیل افت ادامه‌دار اوضاع ایمنی و امنیت در این کشور است.
رده‌بندی هر منطقه
اروپا، بویژه اتحادیه اروپا، منطقه‌ای در دنیا است که روزنامه‌نگاران به سادگی می‌توانند کار خود را انجام دهند اما وضعیت در این منطقه هم پیچیده است. آلمان (۲۱ام) که در آن تعداد بی‌سابقه بروز خشونت علیه روزنامه‌نگاران و بازداشت آنها ثبت شده است، پنج رتبه سقوط کرد. لهستان (۵۷ام) که در ۲۰۲۲ از نظر آزادی رسانه‌ها تقریبا آرام و بی‌مشکل بود نه رتبه صعود داشت اما فرانسه (۲۴ام) تنها دو رتبه صعود کرد. یونان (۱۰۷ام) که روزنامه‌نگاران آن توسط سرویس‌های اطلاعاتی کشور و بوسیله یک جاسوس‌افزار قوی مورد جاسوسی قرار گرفتند همچنان پایین‌ترین رتبه را در اروپا دارد. منطقه اروپا و آسیای مرکزی به شدت تحت تاثیر نتایج ضعیف آسیای مرکزی قرار گرفته است. چند کشور این منطقه مانند قرقیزستان (۵۰ رتبه نزول به ۱۲۲ام)، قزاقستان (۱۲ رتبه نزول به ۱۳۴ام) و ازبکستان (۴ رتبه نزول به ۱۳۷ام) به دلیل افزایش تعداد حملات علیه رسانه‌ها شاهد سقوط رتبه خود بودند. ترکمنستان (۱۷۶ام) که سانسور و نظرداشت دوباره در آن پس از به قدرت رسیدن سردار بردی‌محمد‌اف، پسر رییس‌جمهور سابق، در مارس ۲۰۲۲، افزایش یافت، هنوز یکی از پنج کشور قعر رده‌بندی است.
قاره آمریکا دیگر در نقشه آزادی رسانه‌ها هیچ کشوری به رنگ سبز ندارد. کاستاریکا (۱۵ رتبه نزول به ۲۳ام) آخرین کشور این منطقه بود که اوضاع آن «خوب» تلقی می‌شد اما این طبقه‌بندی پس از سقوط ۵ رتبه‌ای آن به دلیل افت شدید امتیاز سیاسی کشور (سقوط به امتیاز ۱۵.۶۸) تغییر یافت و اکنون پایین‌تر از کانادا (۴ رتبه صعود به ۱۵ام) قرار گرفته است. مکزیک (۱۲۸ام) امسال هم یک رتبه دیگر سقوط کرد و اکنون بیشترین میزان روزنامه‌نگاران مفقود را دارد (۲۸ نفر طی ۲۰ سال گذشته). کوبا (۱۷۲ام) که در آن سانسور دوباره افزایش یافته و رسانه‌ها همچنان در انحصار دولت است، همچنین پایین‌ترین رتبه را در منطقه دارد کما این که در ۲۰۲۲ هم همین وضعیت را داشت.
حتی اگر در آفریقا شاهد چند صعود چشمگیر هم باشیم، مانند بوتسوانا (۶۵ام) که ۳۵ رتبه صعود کرد، در کل روزنامه‌نگاری در این قاره سخت‌تر شده است و وضعیت روزنامه‌نگاری در حدود ۴۰ درصد از کشورهای آن «بد» طبقه‌بندی می‌شود (در مقایسه با سال ۲۰۲۲ که ۳۳ درصد بود). این کشورها شامل بورکینافاسو (۵۸ام) می‌شود که بازپخش محلی رسانه‌های جهانی در آن ممنوع شده است و روزنامه‌نگاران اخراج شده‌اند، و در کل منطقه ساحل صحرا در حال تبدیل به «منطقه‌ای بدون پوشش خبری» است. همچنین چند روزنامه‌نگار در آفریقا به قتل رسیده‌اند، از جمله مارتینز زونگو (Martinez Zongo) که در کامرون (۱۳۸ام) کشته شد. در اریتره (۱۷۴ام) رسانه در مهار مستبدانه رییس‌جمهور ایسایاس افورکی (Issaias Afwerki) باقی مانده است.
در منطقه آسیا و اقیانوس آرام همچنان شاهد برخی از بدترین رژیم‌های دنیا برای روزنامه‌نگاران هستیم. میانمار (۱۷۳ام) که از کودتای نظامی در فوریه ۲۰۲۱ به دومین زندان بزرگ روزنامه‌نگاران در جهان تبدیل شده است، و افغانستان (۱۵۲ام) که شرایط برای خبرنگاران هر روز بدتر می‌شود و زنان روزنامه‌نگار به طور کامل از کار در عرصه عمومی محو شده‌اند، دو کشوری هستند که همچنان در قعر رده‌بندی به سر می‌برند.
آخرین منطقه در رده‌بندی مناطق هم خاورمیانه و شمال آفریقا است که همچنان خطرناک‌ترین منطقه دنیا برای روزنامه‌نگاران تلقی می‌شود و اوضاع آنجا در بیش از نیمی از کشورها «خیلی بد» طبقه‌بندی شده است. امتیاز خیلی پایین برخی کشورها، شامل سوریه (۱۷۵ام)، یمن (۱۶۸ام) و عراق (۱۶۷ام) بویژه به دلیل تعداد بالای روزنامه‌نگارانی است که مفقود هستند یا گروگان گرفته شده‌اند. گرچه فلسطین (۱۵۶ام) ۱۴ رتبه صعود داشته است، شاخص امنیتی آن خیلی پایین است چرا که دو روزنامه‌نگار دیگر در سال ۲۰۲۲ کشته شدند. عربستان سعودی در انتهای رده‌بندی جای خود را حفظ کرده است. در مغرب، حبس احسان الکدی، مالک رسانه، اقتدارگرایی روزافزون در الجزیره (۱۳۶ام) را تایید کرد که در رده‌بندی دو رتبه سقوط کرده و طبقه‌بندی آن همچنان «بد» است.
Il s’agit de la deuxième édition du Classement mondial de la liberté de la presse réalisée avec la nouvelle méthodologie, élaborée en 2021 par un comité d’experts issus du monde universitaire et des médias.
Ce travail a permis de définir la liberté de la presse comme “la possibilité effective pour les journalistes, en tant qu’individus et en tant que collectifs, de sélectionner, produire et diffuser des informations dans l’intérêt général, indépendamment des interférences politiques, économiques, légales et sociales, et sans menaces pour leur sécurité physique et mentale”.
Il en résulte cinq nouveaux indicateurs qui structurent le Classement et donnent une vision de la liberté de la presse dans sa complexité : contexte politique, cadre légal, contexte économique, contexte socioculturel et sécurité.
Dans les 180 pays et territoires classés par RSF, ces indicateurs sont évalués sur la base d’un relevé quantitatif des exactions commises envers les journalistes et les médias, ainsi que d’une étude qualitative fondée sur les réponses de centaines d’experts de la liberté de la presse sélectionnés par RSF (journalistes, universitaires, défenseurs des droits humains) à une centaine de questions.
Du fait de cette évolution méthodologique, les comparaisons de rang et de score entre les données d’avant et d’après 2021 sont à manier avec précaution.